Trong dòng chảy văn học hiện đại, đặc biệt là văn học hiện sinh châu Âu đầu thế kỷ XX, Franz Kafka nổi lên như một hiện tượng đặc dị và độc lập – một nhà văn không trực tiếp giảng giải điều gì, nhưng luôn để lại dư chấn sâu xa nơi người đọc bằng những hình tượng phi lý, những bức tranh nhân sinh vừa kỳ quái, vừa ám ảnh. Tác phẩm “Hóa thân” (1915) là một ví dụ tiêu biểu: câu chuyện kể về Gregor Samsa – một nhân viên kinh doanh trẻ tuổi – một sáng nọ tỉnh dậy và phát hiện mình hóa thành một con côn trùng khổng lồ. Câu chuyện ấy tưởng như siêu thực, nhưng ẩn bên trong là một ám ảnh chân thực đến tàn nhẫn về bi kịch tha hóa của con người hiện đại. Kafka không chỉ viết về một thân xác bị biến dạng, mà quan trọng hơn, ông phơi bày bi kịch của một tinh thần bị giam cầm trong khuôn mẫu vâng phục, của một con người đã trở thành nô lệ cả trong suy nghĩ.

Ngay từ những dòng đầu tiên, Kafka đã khiến người đọc choáng váng: Gregor không bàng hoàng, hoảng sợ hay tìm cách phủ nhận việc bản thân biến hình, mà phản ứng đầu tiên của anh lại là… lo trễ tàu, trễ giờ làm, bị khiển trách. Đó là khoảnh khắc vô cùng “Kafkaesque” (những tình huống phức tạp đến mức khó hiểu và phi logic theo một cách siêu thực hoặc như ác mộng): phi lý, điềm tĩnh đến lạnh lẽo, và mang tính ẩn dụ sâu xa. Sự hóa thân này không nhằm mục đích gây sốc hay gây cười, mà chính là lời tuyên ngôn đầu tiên cho một cuộc tồn tại bị biến chất. Gregor không cần ai ép buộc, bởi anh đã nội tâm hóa tư duy phục tùng đến mức ngay cả trong một hình hài dị dạng, anh vẫn sống bằng ý thức của một kẻ phục vụ, một công cụ xã hội. Cái “hóa thân” thật sự không bắt đầu ở cơ thể, mà đã từ rất lâu rồi âm thầm diễn ra trong tinh thần.

Từ đó, Kafka khắc họa một bi kịch sâu xa: bi kịch của con người bị định nghĩa bằng công dụng. Trong gia đình, Gregor là người kiếm tiền nuôi cả nhà – cha mẹ và em gái đều sống nhờ vào lao động của anh. Anh không có đời sống cá nhân, không có một mối quan hệ xã hội nào khác, không có đam mê hay khát vọng riêng – sự tồn tại của anh gắn chặt với vai trò “người nuôi gia đình”. Nhưng khi mất đi khả năng lao động – tức “mất giá trị sử dụng” – anh lập tức bị gạt ra rìa, bị nhốt vào phòng, bị ruồng bỏ. Chính sự ruồng bỏ đó không khiến anh phẫn uất, mà lại được Gregor lặng lẽ chấp nhận như một điều tất yếu. Đỉnh cao của sự nô lệ không nằm ở ngoại cảnh, mà là sự tê liệt nội tâm, là khi nạn nhân tự coi sự bị khinh rẻ là hợp lý.

Kafka không miêu tả xã hội như một thế lực đàn áp trực tiếp; thay vào đó, ông để nhân vật sống trong một không gian quen thuộc – gia đình, công việc, trách nhiệm – nhưng lại lạnh lùng và cơ giới hóa. Tinh thần hiện sinh bàng bạc trong từng chi tiết nhỏ: Gregor không biết lý do mình bị hóa thân, cũng không đi tìm câu trả lời, và cũng không có một mục tiêu nào phía trước. Anh sống trong một mê cung phi lý, nơi con người hành xử như những bánh răng trong một bộ máy khổng lồ – không ai có thể dừng lại để đặt câu hỏi. Sự phi lý ấy không dẫn đến phản kháng, mà chỉ sinh ra sự chấp nhận câm lặng. Gregor không bị bức tử, nhưng bị đào thải một cách tự nhiên, bị quên lãng như một món đồ hỏng.

Bi kịch ấy trở nên hoàn chỉnh khi Gregor không còn nghĩ mình là con người nữa. Anh tự cắt đứt với gia đình, tự lẩn vào bóng tối, và cuối cùng chết đi một cách nhẹ tênh – thậm chí cái chết của anh là khởi đầu cho một ngày mới vui vẻ của gia đình Samsa. Kafka không cần một cái kết dữ dội, bởi điều ông hướng tới là một bi kịch im lặng – cái chết không phải là kết thúc, mà là minh chứng cuối cùng cho một tồn tại đã hoàn toàn mất đi nhân tính. Trong thế giới Kafka, cái chết không gây sốc, bởi sự tồn tại đã là một nỗi hoang mang triền miên.

Không phải ngẫu nhiên mà “Hóa thân” trở thành một tác phẩm biểu tượng cho cảm thức của con người thế kỷ XX. Trong thế giới hiện đại, nơi lý trí và cơ chế thị trường thống trị, con người rất dễ bị tha hóa – không phải bằng vũ lực, mà bằng sự lặp lại vô thức của phục tùng, trách nhiệm, cống hiến. Họ đánh mất dần cảm giác về bản ngã, không còn biết đến tự do tư tưởng, và dần dần trở thành công cụ trong tay những guồng máy vô hình. Franz Kafka đã chỉ ra một sự thật cay đắng: người ta không chỉ khốn khổ vì bị áp bức, mà còn vì đã chấp nhận sự áp bức ấy như một lẽ thường, thậm chí tự làm cho nó trở nên hợp lý trong nội tâm. Đó mới là tầng sâu nhất của bất hạnh – bất hạnh của một con người nô lệ trong cả suy nghĩ.

Thông tin lớp ôn văn THPTQG toàn diện cùng 2k8: https://forms.gle/hwSSnaboof9gvUqy6