Trong dòng chảy của văn học Việt Nam hiện đại, giai đoạn kháng chiến chống Pháp và chống Mỹ không chỉ là một thời kỳ lịch sử oanh liệt, mà còn là mảnh đất màu mỡ cho sự nở rộ của nền văn học kháng chiến (1945 – 1975). Văn học thời kỳ này không chỉ là vũ khí tinh thần sắc bén của người chiến sĩ trên mặt trận tư tưởng, mà còn là bản anh hùng ca bất tận về con người Việt Nam trong chiến tranh. Một trong những phương diện nghệ thuật nổi bật tạo nên chiều sâu và sức lay động mạnh mẽ của văn học kháng chiến chính là vẻ đẹp bi tráng – sự kết hợp giữa nỗi đau mất mát (bi) và tinh thần anh hùng, lẫm liệt (tráng). Vẻ đẹp ấy không chỉ là dấu ấn của thời đại mà còn là biểu tượng bất diệt của con người và dân tộc Việt Nam trong những năm tháng lịch sử khốc liệt. Văn học thời kỳ này không né tránh hiện thực khốc liệt, nhưng trên tất cả, nó nâng tầm nỗi đau thành lý tưởng, biến những hi sinh của con người thành khúc ca bất tử về chủ nghĩa anh hùng cách mạng.

Thế nào là “bi tráng”? Trước hết, “bi” là những mất mát, đau thương, hi sinh mà chiến tranh mang lại; còn “tráng” là sự kiêu hùng, bất khuất, lý tưởng cao cả vượt lên trên bi kịch. Bi tráng trong văn học kháng chiến là sự hòa quyện giữa nỗi đau và sức mạnh tinh thần, giữa gian khổ và lòng quả cảm. Đất nước Việt Nam trải qua sự nhào nặn của lịch sử, đi liền với sự phát triển của lịch sử dân tộc và văn học, vẻ đẹp bi tráng như một bức chồi non đã vươn lên khỏe khoắn. Dù ở mỗi thời đại, mỗi người nghệ sĩ lại có những cách thể hiện khác nhau nhưng ta vẫn có thể cảm nhận vẻ đẹp bi tráng qua những nỗi đau không bị bi lụy mà hóa thành động lực sống, những cái chết không chỉ là kết thúc mà trở thành sự bất tử cao cả thiêng liêng và hình tượng con người trong tầm vóc sử thi, đại diện cho sức mạnh của cả dân tộc. Như vậy, vẻ đẹp bi tráng thường xuất hiện trong các tác phẩm mang tính sử thi và cảm hứng lãng mạn – hai đặc điểm nổi bật của văn học kháng chiến. Đây là vẻ đẹp “ngẩng cao đầu trong đau khổ”, không than vãn hay gục ngã trước hiện thực tàn khốc, mà vượt lên trên hiện thực ấy, thể hiện tinh thần chiến đấu, hy sinh và lý tưởng sống cao đẹp.

Trước hết, văn học kháng chiến không né tránh sự tàn khốc của chiến tranh. Trái lại, cái bi của chiến tranh được tái hiện chân thực để từ đó làm nổi bật cái tráng của con người. Trong thơ ca kháng chiến chống Pháp, vẻ đẹp bi tráng đã thổi vào thời kỳ này một luồng sinh khí mới: đau thương mà cao cả. Tiêu biểu nhất phải kể đến “Tây Tiến” của Quang Dũng – một khúc tráng ca của cái đẹp. Nhà thơ không che giấu cái bi nhưng bi mà không lụy. Cái bi được thể hiện bằng một giọng điệu, âm hưởng tráng lệ, hào hùng để thành chất bi tráng; là sự gian khổ, hy sinh trên chặng đường hành quân, làm toát lên cái kiêu hùng của người lính Tây Tiến. Hình ảnh “Đoàn quân mỏi” gợi về cuộc hành quân gian khổ, họ đối mặt với những khó khăn khắc nghiệt của thiên nhiên Tây Bắc. Cái bi còn là sự thiếu thốn gian khổ trong những ngày đầu kháng chiến như: “không mọc tóc”, “quân xanh màu lá”, làm toát lên cốt cách hào hùng khỏe khoắn, vẻ độc đáo gân guốc của người lính Tây Tiến. Điều đó được thể hiện qua cách nói chủ động: “không mọc tóc” là không thèm mọc tóc chứ không phải bị rụng tóc. Người lính Tây Tiến luôn hiên ngang bất khuất dù chịu mất mát đau buồn. Cái chết cũng được tác giả bao bọc trong không khí hoành tráng trên cái nền thiên nhiên hùng vĩ, tráng lệ, gân guốc; người lính xuất hiện với tầm vóc khác thường. Cái chết ấy đã hóa bất tử – sự hy sinh trở thành lý tưởng cao cả. Họ trở thành hình tượng sử thi rực rỡ – “chiến trường đi chẳng tiếc đời xanh”. Đó là vẻ đẹp bi tráng điển hình: chấp nhận đau thương để lý tưởng hóa con người và tinh thần thời đại.

Không chỉ là tấm gương phản chiếu đời sống một cách chân thực, vẻ đẹp bi tráng còn được biểu hiện qua hình tượng người anh hùng, “người ra đi” cầm súng chiến đấu, mang ý chí và tinh thần thép, kiên trung, bất khuất. Người đọc khó có thể quên nhân vật Thảo – nữ thanh niên xung phong trong truyện ngắn “Người sót lại của rừng cười” (Võ Thị Hảo). Cuộc đời Thảo là chuỗi dài của đau thương: lên đường chiến đấu khi tuổi đời còn rất trẻ, là người còn lại sống sót sau thảm kịch rừng cười, nạn nhân của chiến tranh ác liệt chịu những nỗi đau đày đọa cả thể xác, tinh thần. Nhà văn đã khắc họa sự bi ai, đau thương trong cuộc đời Thảo qua những nỗi đau âm ỉ, ám ảnh và nỗi mất mát, cô đơn, tổn thương khi bước ra khỏi cuộc chiến. Những ký ức trong rừng cười đeo bám cô như một “bóng ma” tâm lý: tiếng cười của những người đã chết, những cảnh tượng máu lửa, những đồng đội gục xuống… vẫn dai dẳng mỗi đêm. Tác giả sử dụng hình ảnh “tiếng cười” để tạo một hiệu ứng huyền ảo – nó vừa là tiếng vọng của sự sống, vừa là tiếng gào thét của cái chết, biểu tượng cho tính chất ám ảnh của chiến tranh. Đây cũng là chất “bi ai” sâu thẳm nhất: chiến tranh không chỉ giết chết con người trên chiến trường, mà còn để lại những vết sẹo tinh thần không bao giờ lành. Mặc dù mang trong mình vết thương chiến tranh nhưng người con gái ấy đã vượt lên bi kịch để khẳng định giá trị sống, khát vọng sinh tồn mãnh liệt; vẫn kiên cường đối diện với quá khứ, giàu tình yêu thương, hy vọng. Vẻ đẹp bi tráng của Thảo chính là sự hòa quyện giữa máu và hoa, bóng tối và ánh sáng, tiếng khóc và tiếng cười. Cũng mang vẻ đẹp ấy, Việt và Chiến trong “Những đứa con trong gia đình” (Nguyễn Thi) lớn lên trong đau thương: cha chết vì bị chặt đầu hồi chín năm, mẹ bị giặc bắn. Nhưng từ những mất mát đó, hai chị em đã sớm mang theo dòng máu yêu nước, dũng cảm tòng quân, tiếp nối truyền thống gia đình. Việt dù bị thương vẫn ôm súng chờ giặc. Chiến – cô gái mới lớn, thay mẹ gánh vác gia đình, rồi cũng lên đường chiến đấu. Họ vừa “bi”– vì sống trong hiện thực đầy đau thương, nhưng lại “tráng” – vì luôn hướng tới lý tưởng, mang vẻ đẹp của thế hệ trẻ Việt Nam anh hùng.

Nền văn học giai đoạn này thường mang khuynh hướng sử thi và cảm hứng lãng mạn: phản ánh cuộc đấu tranh của cả một dân tộc với tầm vóc lớn lao. Nhân vật trung tâm thường mang lý tưởng cao đẹp, đại diện cho phẩm chất cộng đồng. Khuynh hướng sử thi tập trung phản ánh những vấn đề có ý nghĩa sống còn của đất nước: độc lập tự do dân tộc. Lời văn sử thi thường mang giọng điệu ngợi ca trang trọng và đẹp một cách tráng lệ hào hùng. Song hành với đó là cảm hứng lãng mạn, giúp lý tưởng hóa con người cách mạng, nâng tầm hiện thực đau thương thành biểu tượng thẩm mỹ. Nhờ đó, vẻ đẹp bi tráng trong văn học kháng chiến không chỉ chân thực, mà còn mang tính nghệ thuật cao, tạo nên hiệu quả thẩm mỹ sâu sắc. Nói cách khác, chất sử thi và cảm hứng lãng mạn chính là nền tảng của vẻ đẹp bi tráng.

Như vậy, vẻ đẹp bi tráng trong văn học kháng chiến không chỉ là tấm gương phản chiếu hiện thực đau thương mà còn tôn vinh sức mạnh tinh thần của những con người Việt Nam. Đó là vẻ đẹp của những người dám sống, dám chết vì lý tưởng cao cả, để lại những bản hùng ca bất tử trong lịch sử văn học dân tộc. Trong dòng chảy văn học, vẻ đẹp ấy trở thành giá trị vĩnh hằng, nhắc nhở chúng ta hôm nay và mai sau về một thế hệ ông cha đã “sống như những anh hùng”, để đất nước có được hòa bình, tự do, để lá cờ được tung bay phấp trong ánh bình minh khải hoàn. Từ đó đánh thức trái tim mỗi người hãy sống và cống hiến hết mình, biết trân trọng hòa bình, khơi gợi lòng yêu nước.

Thông tin lớp học ĐGNL: https://forms.gle/ghW8knKdGG3Hwmz89